ร้อยเรียงร้อยเรื่องเมืองลอง ตอนที่ ๑๘ การรับรู้เรื่องเมืองลองผ่านตำนานต่างถิ่น ตำนานในล้านนามีจำนวนมากมาย ทั้งที่เป็นตำนานฝ่ายวัดและตำนานฝ่ายเมืองหรือพื้นเมือง แต่ทว่าตำนานฝ่ายเมืองมีจำนวนน้อยกว่าตำนานฝ่ายวัดมาก ตำนานฝ่ายเมืองเช่น พื้นเมืองเชียงแสน, พื้นเมืองเชียงราย เชียงแสน, คำมะเกล่าเมืองเชียงแสน,พื้นเมืองน่าน และพื้นเมืองเชียงราย เป็นต้น โดยจะสังเกตได้ว่าพื้นเมืองเหล่านี้ไม่ได้มีความสัมพันธ์กับเมืองลองโดยตรง กรอปกับเมืองลองเป็นเมืองเล็ก อีกทั้งศูนย์กลางการเขียนตำนานอยู่ไกลจากเมืองลอง ดังนั้นพื้นเมืองที่กล่าวมาข้างต้นจึงไม่ปรากฏเรื่องราวหรือชื่อของเมืองลองอยู่เลย โดยพื้นเมืองเหล่านี้จะกล่าวรวมว่าเมืองลคอร(ลำปาง) โดยไม่ให้รายละเอียดถึงเมืองเล็กๆ ที่ขึ้นต่อเมืองลคอรเลย หรือแม้แต่พื้นเมืองเชียงใหม่ในส่วนของเรื่องสมัยราชวงศ์มังราย ก็ไม่กล่าวถึงชื่อเมืองลองหรือเมืองต้าไว้เลย มีระบุไว้เพียงแต่พระแม่กุเคยใช้เป็นเส้นทางทรงเดินทางกลับเมืองเชียงใหม่หลังจากรบศึกชวา(หลวงพระบาง)ที่เชียงแสนผ่านเมืองแพร่ และพัก ๑ คืนที่น้ำต้า เมื่อปีพ.ศ.๒๑๐๑ เป็นที่น่าสังเกตว่าช่วงเวลานี้ทำไมตำนานถึงไม่เรียกที่พระแม่กุพักแรมว่าเมืองต้า หรือเวียงต้า เพราะน้ำแม่ต้าก็ไหลผ่านเมืองต้าอยู่แล้ว

ร้อยเรียงร้อยเรื่องเมืองลอง ตอนที่ ๑๖ พากษ์ตำนานของเมืองนครลำปาง ๑๐ เรื่อง ที่เกี่ยวเนื่องกับเมืองลอง (ต่อ)

๗. ตำนานม่อนพญาแช่ ตำนานม่อนพญาแช่เริ่มกล่าวนำโดยกล่าวถึงพระพุทธเจ้าเสด็จมาที่นี่ ซึ่งเรียกว่าม่อนพญาแช่ พบกับฤาษี ๕ องค์พระพุทธเจ้าก็เทศนาให้ฟัง และประทานเกศาธาตุให้ ฤาษีจึงก่อพระธาตุบนปราสาทบรรจุเกศาธาตุที่พระอินทร์เนรมิตให้จมอยู่พื้นดิน หลังนั้นก็ได้ตรัสพุทธทำนายว่าจะมีพญามหันตามาสร้างพระธาตุที่นี้อีก แล้วก็เทศนาโปรดยักษ์และประทับรอยพระพุทธบาทไว้ให้สักการะในตอนนี้มีเนื้อหาความคล้ายคลึงกับตำนานเมืองลคร(ตำนานศรีล้อมเมืองนคร) แต่ตำนานม่อนพญาแช่มีการขยายความพรรณนามากและมีบาลีมากว่าตำนานเมืองลคร สันนิษฐานว่าตำนานเมืองลครหยิบยืมเนื้อความจากตำนานม่อนพญาแช่ อีกทั้งตอนกล่าวนำของตำนานเมืองลครก็กล่าวถึงชื่อม่อนพญาแช่อีกด้วย

ร้อยเรียงร้อยเรื่องเมืองลอง ตอนที่ ๑๔ วิพากษ์ตำนานของเมืองนครลำปาง ๑๐ เรื่องที่เกี่ยวเนื่องกับเมืองลอง (ต่อ)

๓. ตำนานพระธาตุจุมพิต

ตำนานพระธาตุจุมพิต หรือตำนานพระธาตุจอมพิง หรือ ตำนานพระธาตุจอมปิง (ต่อไปจะใช้พระธาตุจอมปิงเพื่อสะดวกต่อการเข้าใจ) เป็นตำนานที่ไม่มีการดำเนินเรื่องตามแบบจารีตการเขียนตำนานทั่วไป คือไม่มีส่วนที่เป็นการกล่าวถึงการเสด็จมาของพระพุทธเจ้า หรือพระเจ้าอโศกมหาราช แต่เริ่มต้นเรื่องที่เกิดเหตุการณ์ไม่ย้อนเวลาไปไกลเหมือนเป็นนิทานหรือเรื่องเล่าดังปรากฏในตำนานฉบับอื่นๆ คือเริ่มกล่าวถึงนันทประหญา(ออกเสียง “นันต๊ะผญ๋า”)

ร้อยเรียงร้อยเรื่องเมืองลอง ตอนที่ ๑๑ วิพากษ์ตำนานของเมืองนครลำปาง ๑๐ เรื่อง ที่เกี่ยวเนื่องกับเมืองลอง (ต่อ) ตอนต่อจากนี้เป็นเหตุการณ์ตอนเจ้าหาญแต่ท้อง เจ้าเมืองลำปาง เป็นประธานฝ่ายฆราวาส มีพระมหาอัฏฐทัสสีเป็นประธานฝ่ายสงฆ์สร้างพระธาตุลำปางหลวง โดยได้ขออาณาเขตพระธาตุและวัดกับพระเจ้าติโลกราช เมื่อปีกัดไส้ ศักราชได้ ๘๑๑ (พ.ศ.๑๙๙๒) ได้ตัดไม้ขะจาวที่พญาพลราชทรงปลูกพร้อมทั้งขุดกระดูกคนทั้ง ๔ ออก แล้วจึงก่อพระธาตุลำปางหลวงขึ้น ในตอนนี้ตำนานขัดแย้งกันเองกับตอนก่อน คือ ตอนที่พระมหาเทวีเสด็จมาที่พระธาตุลำปางหลวง พร้อมทั้งกัลปนาไว้ที่นากับข้าพระมหาธาตุในปีพ.ศ.๑๙๕๖ แต่ในตอนหลังกลับมีการเขียนว่าเจ้าหาญแต่ท้องพร้อมกับพระมหาอัฏฐทัสสีสร้างพระธาตุลำปางหลวง และได้ตัดไม้ขะจาวที่พญาพลราชทรงปลูกพร้อมทั้งขุดกระดูกคนทั้ง ๔ ออกในปีพ.ศ.๑๙๙๒ ตรงกับสมัยของพระเจ้าติโลกราช กษัตริย์ล้านนาราชวงศ์มังรายพระองค์ที่ ๙ (พ.ศ.๑๙๘๔ - ๒๐๓๐)

วิพากษ์ตำนานเมืองลอง (ต่อ) ตำนานเมืองลองตอนแรกนี้จัดเป็นกลุ่มตำนานที่ได้รับอิทธิพลจากตำนานพระเจ้าเลียบโลก เพราะในตำนานพระเจ้าเลียบโลก ผูกที่ ๘ กล่าวถึงพระธาตุลำปางหลวง พระธาตุแช่แห้ง และพระธาตุช่อแฮ ตำนานกลุ่มนี้มีรูปแบบและวิธีการเขียนตำนานแบบเดียวกัน โดยการเพิ่มเติมในส่วนของรายละเอียดของตำนานในเรื่องการเสด็จมาของพระพุทธเจ้าพร้อมกับพระอรหันต์สำคัญอีก ๒ – ๔ รูป และวิธีการบรรจุพระบรมสารีริกธาตุแบบพิสดาร เป็นต้น กลุ่มตำนานนี้คือตำนานในเมืองลำปาง (พระธาตุลำปางหลวงและพระธาตุเสด็จ) เมืองน่าน(พระธาตุแช่แห้ง) เมืองแพร่(พระธาตุช่อแฮ) เมืองพะเยา(พระเจ้าตนหลวง) เมืองฝาง(พระธาตุทุ่งยั้ง) และเมืองลอง(พระธาตุแหลมลี่) มีเค้าโครงการดำเนินเรื่องของตำนานพระธาตุลำปางหลวง ตำนานพระธาตุแช่แห้ง ตำนานพระธาตุช่อแฮ และตำนานพระเจ้าตนหลวง เริ่มกล่าวถึงพระพุทธเจ้าทรงรำพึงว่าพระองค์ใกล้เข้านิพพานแล้วจึงได้เสด็จมาถึงสถานที่นี้พร้อมกับพระอรหันต์และผู้ติดตามดังนี้

วิพากษ์ตำนานเมืองลอง  (ต่อ) ส่วนตำนานตอนที่ ๒ ไม่ปรากฏนามผู้แต่ง  สันนิษฐานว่าเป็นพระภิกษุอยู่ในเมืองลองอีกเช่นกัน  เพราะตำนานนี้เป็นตำนานที่กล่าวถึงมูลเหตุและเหตุการณ์ในการก่อสร้างพระธาตุศรีดอนคำเพียงระยะเวลาสั้นๆ  ๗๓  ปี  คือช่วงพ.ศ.๒๑๔๒ – ๒๒๑๕และผู้แต่งตำนานทราบเหตุการณ์ต่างๆ  ที่เกิดขึ้นเป็นอย่างดี  อาจมาจากการบอกเล่าหรือจากการจดบันทึกไว้  เพราะตำนานกล่าวว่า “ผู้รู้กล่าวไว้ว่า” และภายหลังจากที่สร้างเสร็จก็นำเอาบันทึกมาเขียนเป็นตำนานขึ้นเพราะมีระบุปีศักราช วันยาม  และข้างขึ้นข้างแรมอย่างละเอียด ส่วนตำนานพระนางจามเทวีนำพระธาตุมาบรรจุไว้ที่ดอนคำพงอ้อ  สันนิษฐานว่าเป็นเรื่องเล่าที่แพร่หลายในเมืองลองอยู่แล้ว  ดังนั้นผู้เขียนตำนานจึงนำเรื่องเล่าและบันทึกมาเขียนขึ้นเป็นตำนาน  และผู้เขียนตำนานอาจเขียนหลังพระธาตุสร้างเสร็จนานหลายปีเพราะไม่เช่นนั้นต้องระบุปีที่สร้างเสร็จไว้ในตำนานด้วย  แต่ที่ปรากฏในตำนานกล่าวถึงเพียงปีที่ก่อสร้างครั้งสุดท้ายเป็นองค์พระธาตุที่ปรากฏดังในปัจจุบัน  และลักษณะของตำนานกล่าวเริ่มด้วยปีศักราชเป็นตอนๆ คล้ายการจดบันทึกหรือปูมโหร  คือ

วิพากษ์ตำนานเมืองลอง เมืองลองเป็นหัวเมืองขนาดเล็กของอาณาจักรล้านนา ไม่มีบทบาทปรากฏเด่นชัดดั่งเมืองอื่นๆ เช่น เมืองเชียงของ เมืองฝาง เมืองเทิง เมืองพาน และเมืองลอ ประกอบกับตำนานพื้นเมืองต่างๆ ทั้งตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่(ในช่วงราชวงศ์มังราย) ตำนานพื้นเมืองเชียงแสน ตำนานพื้นเมืองเชียงราย ตลอดถึงตำนานพื้นเมืองน่าน ตำนานพื้นเมืองเหล่านี้ก็มีศูนย์กลางการแต่งอยู่ห่างไกลจากเมืองลองและไม่มีความสัมพันธ์กับเมืองลองโดยตรง ส่วนเมืองลำปางที่เมืองลองขึ้นอยู่หรือเมืองแพร่ที่มีอาณาเขตติดต่อกันกับเมืองลอง

ตำนานบ่อเหล็กลองและบ้านนาตุ้ม เมืองลอง ตำนานบ่อเหล็กและบ้านนาตุ้ม เป็นตำนานที่มีต้นเค้ามาจากเรื่องเล่าภายในท้องถิ่น ก่อนมีการจดบันทึกเป็นอักษรธรรมล้านนาลงในใบลานก้อมจำนวน ๑๗ ลาน และคัดลอกอีกทอดใส่สมุดโหราโดยหมื่นกลางโฮง(พ่อน้อยแก้ว จาอาบาล เกิดพ.ศ.๒๔๒๘) ตำนานได้กล่าวถึงการเสด็จขึ้นมาของพระนางจามเทวีทางแม่น้ำยม มาขึ้นฝั่งที่วังต๊ะครัวหน้าวัดพระธาตุไฮสร้อย แล้วเสด็จขึ้นไปตามน้ำแม่ลอง และกล่าวถึงความสันพันธ์ในการสร้างเวียงลอง(บริเวณบ้านในสร้อยในปัจจุบัน) ก่อตั้งบ้านนาตุ้ม ที่มาของบ่อเหล็กเมืองลอง ตลอดถึงเชื่อมความสัมพันธ์กับการก่อสร้างพระธาตุศรีดอนคำ(วัดหลวงฮ่องอ้อ) ซึ่งตำนานฉบับนี้คล้ายกับตำนานบอกเล่า ต่างกันเพียงตำนานเรื่องนี้ได้ถูกนำมาเรียบเรียงจารลงในใบลานให้เป็นลายลักษณ์อักษร แต่กระนั้นก็ยังคงกลิ่นอายของตำนานบอกเล่าอยู่อย่างมาก

คัมภีร์ใบลานเอกสารสำคัญที่ได้จากการสำรวจวัดสะปุ๋งหลวง อำเภอป่าซาง จังหวัดลำพูน ในระหว่างวันที่ ๑๔ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๕๕๔ - ๓ กรกฎาคม พ.ศ.๒๕๕๕ ผู้เขียนได้ร่วมกับคุณเจษฎา อิ่นคำ เข้าทำการสำรวจคัมภีร์ใบลานของวัดสะปุ๋งหลวง ตำบลม่วงน้อย อำเภอป่าซาง จังหวัดลำพูน (การสำรวจบางช่วงเว้นระยะเวลาร่วมเดือนหรือหลายสัปดาห์และแต่ละสัปดาห์ไม่ได้สำรวจทุกวัน) มีคัมภีร์ใบลานทั้งหมดจำนวน ๑,๕๒๔ ผูก(ฉบับ) พบเอกสารที่สำคัญจำนวนหลายฉบับ ที่สำคัญที่สุดฉบับแรก คือ คัมภีร์จรุกกนิบาตชาตกะ จารเมื่อพ.ศ.๒๐๘๐ อายุ ๔๗๕ ปี มีจารึกท้ายลานว่า “ส้างปีเมืองเร้า สักกราช ๘๙๙ ตัว จรุกนิบาตชาดกอันนี้เจ้าแก้วปะขา เจ้าผัวเมียส้างไว้กับวัดพันคล้าวแล ผูก ๑ จรุกนิบาตชาดก เจ้าแก้วปะขา เจ้าผัวเมียส้างไว้กับวัดพันคล้าว ในปีเมืองเร้า สักกราชได้ ๘๙๙ ตัว” คัมภีร์จรุกกนิบาตชาตกะผูกนี้แม้ว่าจะมีอายุเก่าเป็นอันดับที่ ๑๐ ของล้านนาเท่าที่มีการสำรวจในขณะนี้