เงี้ยวเป็นคนกลุ่มน้อยในเมืองจีนเป็นชนชาติไทยเผ่าหนึ่ง ถูกจีนเจ้าของประเทศขยายตัวรุกมาทางตะวันตกเฉียงใต้ของจีนหนักเข้า ก็อพยพหนีลงใต้ พอพ้นแดนจีนก็ปักหลักตั้งถิ่นฐาน ณ ที่นั้นจนปัจจุบันนี้ ขับไล่มอญเขมรที่อยู่เดิมออก ชาวเหนือมณฑลพายัพเรียกกันว่า “เงี้ยว” ไทยน้อยหรือไทยสยาม เรียกกันว่า “ไทยใหญ่” แต่จีนเรียกว่า “ชาน” ชานเป็นคำจีนแปลว่า “ภูเขา” ซึ่งเป็นการถูกต้องตรงกับความเป็นจริงที่สุด ชานคือ “คนภูเขา” หรือ “ชาวเขา” เพราะมีถิ่นที่อยู่ในเทือกทิวเขาสลับซับซ้อน ในระดับสูง ๒,๐๐๐ – ๘,๐๐๐ ฟุตจากระดับน้ำทะเล ณ ระดับ ๓,๐๐๐ ฟุตนี้ ประกอบเป็นเนื้อที่ส่วนใหญ่ของสามเหลี่ยมทองคำ สภาพดินฟ้าอากาศเหมาะแก่การปลูกพืชชนิดหนึ่งคือ ฝิ่น ซึ่งในช่วงนั้นผลิตได้ปีละ ๗๐๐ ตัน ขณะนั้นฝิ่นเป็นพืชที่ปลูกได้ถูกต้องตามกฎหมาย รัฐบาลเป็นผู้รับซื้อตามราคาที่กำหนด แต่เป็นส่วน้อยและไม่สูง ส่วนใหญ่จึงลักลอบเข้าสู่ตลาดโลกที่ได้ราคาดีกว่า โดยผ่านประเทศไทยพลอยได้รับชื่อเสีย (ง) ไปด้วยวิทยุบีบีซีอังกฤษรายงานว่า เมื่อผ่านกรรมวิธีผลิตเป็นเฮโรอินแล้ว ก็เป็นธรกิจการค้าของโลก มีมูลค้าปีละ ๒ แสนล้านเหรียญ

เจ้าพระยาสุรศักดิ์มนตรี แม่ทัพใหญ่นอกจากได้รับมอบอำนาจทางการทหารแล้ว ยังได้รับมอบอำนาจจากกระทรวงกระทรวงยุติธรรมจัดการเกี่ยวกับการศาล  และมีอำนาจลงโทษตั้งแต่ประหารชีวิตลงมา การพิจารณาคดีผู้กระทำผิดก่อการจลาจลครั้งนี้ ในชั้นแรกมีพระราชดำริจะให้จัดตั้งศาลทหารแต่เพียงศาลเดียว ตามบทพระอัยการ และตามคำแนะนำของเสนาบดีกระทรวงการต่างประเทศ แต่มิสเตอร์เบคเคต กงสุลอังกฤษยืนยันว่าคนในบังคับอังกฤษ ต้องพิจารณาในศาลต่างประเทศ ตามสัญญาเชียงใหม่ ค.ศ. ๑๘๘๓ ก็จำต้องปฏิบัติตาม สำหรับคนในบังคับสยาม มิสเตอร์โรบินซ์ให้ความเห็นว่า เป็นไปไม่ได้ที่จะตั้งศาลทหารขึ้น เพื่อจะใช้อำนาจรวบรัดพิจารณาแก่เขาเหล่านั้นได้ เป็นการไม่เป็นธรรม เพราะผู้ที่ถูกจับได้ล้วนแต่เป็นลูกน้องตัวเล็กๆ ทั้งนั้น และไม่ได้จับขณะที่ต่อต้านอำนาจทางการ หรือกรณีอื่นใดที่แสดงออกมาว่า

เปิดตำนานเงี้ยวของเมืองแพร่ เมืองแพร่ เป็นเมืองโบราณเมืองหนึ่งทางภาคเหนือ มีเจ้าผู้ครองนคร เหมือนเมืองเชียงใหม่ เมืองลำปาง เมืองลำพูน และเมืองน่าน แต่จะสร้างในสมัยใดนั้นไม่มีหลักฐานบันทึกไว้ค้นหาที่ไหนก็ไม่พบ มีแต่คนแพร่เล่าสืบมาไม่ปรากฏหลักฐานด้านวรรณกรรมแต่มีความชื่อถือได้สังเกตจากภาษาเมืองที่เราพูดอยู่ก็ไม่ได้สูญหายไปไหนเด็กระดับอนุบาลก็ยังให้ภาษาที่ผู้ใหญ่วัยหกสิบใช้กัน และถ้าคำนวณจากการสันนิษฐานที่ว่าเมืองแพร่มีอายุพันกว่าปีนั้นก็ไม่ใช่เรื่องแปลกอะไรเมื่อเทียบกับความยาวของอายุขัยของคนผ่านมาไม่กี่ช่วงดังนั้นเรื่องเล่าจึงเชื่อถือได้ ส่วนด้านวัตถุนั้นเช่นกำแพงเมืองเก่า ประตูเมือง และวัดวาอารามที่เก่าแก่ ก็ยังคงตั้งอยู่ให้ผู้สนใจได้มาศึกษา ที่สำคัญมีเจ้าครองนคร ณ แพร่ แต่ต่อมา ณ แพร่หายไป คือเปลี่ยนจากนามสกุล ณ แพร่ มาเป็น มหายศปัญญา หัวเมืองแก้ว

เหตุการณ์ร้ายแรงหลังเงี้ยวปล้นเมือง นายร้อยเอก มาควอร์ด เย็นเซ่น เป็นชาวเดนมาร์ค เกิดในประเทศเดนมาร์คเมื่อปี ค.ศ. ๑๘๗๘ (พ.ศ. ๒๔๒๑) เมื่อโตใหญ่ก็เข้ามารับราชการในประเทศสยาม คงติดตามนายพันโท พระวาสุเทพ (G. Schau) ชาวเดนมาร์ค เจ้ากรมตำรวจภูธรมา ถูกส่งไปเป็นครูฝึกตำรวจภูธรที่เชียงใหม่ เมื่อเงี้ยวก่อการจลาจลในมณฑลพายัพเมื่อเดือน กรกฎาคม ๑๒๑ (พ.ศ. ๒๔๔๕) ได้รับคำสั่งจากพระยานริศรราชกิจ ข้าหลวงใหญ่นครเชียงใหม่ ให้คุมตำรวจจากเชียงใหม่จำนวน ๕๐ นายเดินทางไปช่วยป้องกันเมืองนครลำปาง ซึ่งเงี้ยวส่งข่าวคุกคามขู่จะปล้นเมือง อย่างที่ปล้นเมืองแพร่สำเร็จมาแล้ว

จักรวรรดินิยมตะวันตกเริ่มแผ่อิทธิพลสู่สยามประเทศในปลายราชกาลที่ ๒ ในขณะนั้นประเทศในยุโรปได้ผ่านการปฏิวัติทางวิทยาศาสตร์ และการปฏิวัติอุตสาหกรรมมาแล้วสภาพเศรษฐกิจการเมือง และสังคมในยุโรปเปลี่ยนแปลงมากมาย กล่าวคือ ด้านเศรษฐกิจกิจการอุตสาหกรรมและการค้าเสรีเฟื่องฟูมาก ด้านการเมือง ชนชั้นกลางและนายทุนอุตสาหกรรมมีบทบาททางการเมือง และมีการปกครองในระบบประชาธิปไตย ด้านสังคมการเกิดขึ้นของพลังชาตินิยมที่ต้องการสร้างเกียรติภูมิของชาติให้แผ่ขยายออกไป และมีแนวคิดมนุษย์นิยมของชนผิวขาว ที่จะสร้างความเจริญให้หมู่ชาติที่ล้าหลัง จากปัจจัยต่าง ๆ ดังกล่าว ได้ผลักดันให้เกิดนโยบายระดับชาติในยุโรปที่เห็นความจำเป็นของการยึดครองดินแดนนอกทวีปยุโรปที่มีระดับความเจริญด้านเศรษฐกิจ การเมือง และสังคมตำกว่า เพื่อเป็นแหล่งวัตถุดิบและตลาดการค้า เสริมสร้างความมั่นคงทางเศรษฐกิจ ความเข้มแข็งทางการเมือง ขยายเกียรติภูมิและศักดิ์ศรีให้แก่ประเทศของตน ด้วยปัจจัยดังกล่าวทำให้เกิดการแสวงหาดินแดนและการติดต่อค้าขายในเขตสยาม ชาติอังกฤษและฝรั่งเศสมีบทบาทสำคัญต่อการคุกคามสยามประเทศโดยอังกฤษขยายเข้ามาทางตะวันตก ส่วนฝรั่งเศสขยายเข้ามาทางตะวันออก ดินแดนล้านนาเป็นจุดเดี่ยวในประเทศไทย ที่เผชิญการคุคามของสองชาติดังกล่าว การคุกคามของจักรวรรดินิยมตะวันตก ทำให้สยามและล้านนาเกิดการเปลี่ยนแปลงขนานใหญ่ จนถึงผลึกดินแดนให้เป็นประเทศเดียวกัน การเข้ามาของจักรวรรดินิยมตะวันตกทำให้รัฐแบบจารีตเสื่อมสลายตัวลง พร้อมกับการนำไปสู่การสถาปนารัฐไทยสมัยใหม่ โดยอาศัยการคุกคามของจักรวรรดินิยมและการปฏิรูปการปกครองของรัชกาลที่ ๕ เป็นจุดแบ่งยุคสมัย

ข่าวเงี้ยวปล้นเมืองแพร่รู้ถึงกรุงเทพ ฯ ทางโทรเลขเมื่อ ๒๖ กรกฎาคม ๑๒๑ หลังเกิดเหตุ ๑ วัน จากมณฑลพายัพโดยการรายงานทางโทรศัพท์ของนายเฟื่องผู้พิพากษาเมืองแพร่ที่หนีไปเมืองต้า และจากมณฑลพิษณุโลกโดยนายสีดา นายพุ่ม บุรุษเดินเมล์สายแพร่ – อุตรดิตถ์หนีกลับมารายงานเหตุการณ์ที่เกิดขึ้น ในเวลานั้น พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จประทับพักผ่อนพระอิริยาบถทรงสบายอยู่ ๒ วัน ณ พระราชวังบางประอินพร้อมเสนาบดีต่างประเทศและมหาดไทย ทรงตระหนักดีถึงความยุ่งยากในการที่มีคนในบังคับอังกฤษมีส่วนเกี่ยวข้องโดยตรงกับกรณีนี้ จึงทรงให้เสนาบดีต่างประเทศเจรจากับอุปทูตอังกฤษ มิสเตอร์ ว. อาเชอร์ เป็นประการแรกทันที ตามข้อความทรงแนะนำดังนี้ “ในเรื่องผู้ร้ายเงี้ยวรายนี้ บัดนี้ได้ความปรากฏชัดว่า หัวหน้าเป็นคนอยู่ในบังคับอังกฤษซึ่งกงสุลเองก็รู้จัก เป็นการสมควรที่เราจะขอให้เขาประกาศห้ามบรรดาคนในบังคับอังกฤษอย่าให้เข้าเป็นพรรคพวกผู้ร้ายได้ถนัด ขอให้เธอคิดอ่านเจรจามับมิสเตอร์อาเชอร์ให้ได้ออกประกาศดังเช่นที่ว่านี้แล้ว การปราบปรามข้างฝ่ายเราจะเป็นการง่ายสะดวกขึ้นได้มาก เราจะต้องถือว่าไม่มีคนในบังคับอังกฤษอยู่ในพวกผู้ร้ายเหล่านี้ โดยว่าจะไปถูกคนในบังคับอังกฤษเข้าบ้าง ผู้นั้นคงเป็นคนขัดขืนประกาศของกงสุลอังกฤษ การเรื่องนี้เป็นข้อสำคัญมาก เธอต้องพยายามทำให้สำเร็จ”

กองกำลังตำรวจทหารเมืองลำปางที่ติดตามเข้าไปปราบกองโจรเงี้ยวบ้านบ่อแก้ว แขวงเมืองลอง ต้องแตกพ่ายล่าถอยเสียหายยับเยินกลับมา ก่อนถึงลำปาง ข่าวติดตามมาก็คือเมืองลองแตกแล้วก็เข้าแพร่เงี้ยวปล้นเมืองได้ แสดงความเหี้ยมโหดร้ายผิดมนุษย์โดยเฉพาะคนไทย เงี้ยวจะไม่เว้นเลยแม้จะเป็นเด็กหรือหญิงก็ตามต้องประหัตประหารหมดกว่า ๓๐ ศพ เป็นการทารุณกรรมข่มขวัญให้ละทิ้งไปเสียจากมณฑลพายัพตามแผนการที่วางไว้ และประกาศแจ้งชัดล่วงหน้าว่า จุดหมายต่อไปคือ ลำปาง “ขณะนี้เมืองลำปางกำลังอยู่ในระหว่างอันตราย ได้โปรดโทรเลขโดยด่วนสั่งเจ้าหลวงเมืองลำปางให้อยู่ช่วย ฯ จนถึงวาระสุดท้าย และโปรดแจ้งไปว่า ถ้าหากเมืองลำปางถูกโจมตีและคนของเจ้าหลวงช่วยช่วยให้ปลอดภัยไปได้ อันเป็นการป้องกันเมืองลำพูนและเชียงใหม่ไว้เขาจะได้รับรางวัลอย่างสูง ขอให้ส่งทหารไปทางเมืองระแหงทันที”