กลุ่มทายาทเจ้าเมืองลองกับการรื้อฟื้นความเป็น “เจ้า” และความเป็นเมืองลอง กลุ่มเชื้อสายเจ้าเมืองลองได้เป็นกลุ่มแรกเริ่ม ที่แสดงออกของสำนึกท้องถิ่นอย่างชัดเจนในอำเภอลอง ดังปรากฏมีการสร้างและรื้อฟื้นความเป็นเมืองลองมาตั้งแต่ทศวรรษ ๒๔๙๐ ผ่านการนำตำนานพระธาตุศรีดอนคำและเขียนประวัติเมืองลองจัดพิมพ์เป็นหนังสือ แต่ทว่าก็ไม่ได้ปรากฏว่ามีกลุ่มทายาทได้พยายามรื้อฟื้นหรือแสดงความเป็น “เจ้า” ในช่วงระยะเวลานี้ มีเพียงนำเรื่องราวของเจ้าเมืองลองผู้เป็นต้นตระกูลมาเขียนแสดงถึงวีรประวัติ เพื่อแสดงให้เห็นถึงคุณูปการอันยิ่งยวดต่อเมืองลองและชาวเมืองลองในอดีตที่ผ่านมา จนกระทั่งในทศวรรษ ๒๕๔๐ จึงเกิดกระแสรื้อฟื้นความเป็น “เจ้า” ขึ้นทั่วทุกหนแห่ง โดยเฉพาะทายาทเจ้าผู้ครองนครและเจ้าเมืองในภาคเหนือ(ล้านนา)ด้วยมีปัจจัยการเกิดกระแสที่หลากหลายประการ

การรื้อฟื้นเมืองลองผ่าน “ผ้าจกเมืองลอง” : มรดกทุนทางวัฒนธรรม “เจ้า” ทุนวัฒนธรรมความเป็นเจ้าของเมืองลองที่ถูกหยิบยกขึ้นมาเป็นอันดับแรกคือ “ซิ่นตีนจกเมืองลอง” ที่เริ่มปรากฏนำมาผูกติดกับเศรษฐกิจเป็นสินค้ามาตั้งแต่ช่วงทศวรรษ ๒๔๘๐ แต่ซื้อขายระหว่างกันเฉพาะคนภายในอำเภอลองเท่านั้นและราคาไม่สูงมากเพียงผืนละ ๑ บาทจนกระทั่งทศวรรษ ๒๕๒๐ จึงเริ่มแพร่หลายสู่ภายนอกด้วยการส่งเสริมของสมเด็จพระนางเจ้าบรมราชินีนาถ และค่อยตื่นตัวอย่างมากในช่วงทศวรรษ ๒๕๔๐ เมื่อมีหลายหน่วยงานต่างเข้ามาให้การผลักดันทั้งศูนย์ศิลปาชีพบางไทร มหาวิทยาลัยศิลปากร มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรจังหวัดแพร่ ที่เนื่องจากเกิดวิกฤตการณ์ทางเศรษฐกิจของประเทศไทยที่แต่ละพื้นที่ได้รับผลกระทบไปทั่ว จึงมีการโหยหาย้อนกลับไปอดีตรวมถึงการนำเอาภูมิปัญญาท้องถิ่นมาสร้างเป็นสินค้าขึ้น “ซิ่นตีนจกเมืองลอง” เกิดจากการผสมผสานระหว่างตีนจกของท้องถิ่นเมืองลองกับตีนจก เมืองลำปาง และภายหลังผสมผสานกับตีนจกเมืองเชียงแสนมาตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ ๒๔ ดังชื่อลวดลายตีนจกเมืองลองปรากฏชื่อเมืองลำปางและเชียงแสน เช่น ลายขันละกอน ลายขันเชียงแสน ฯลฯ

พญาขัณฑสีมาโลหะกิจ : วีรบุรุษเมืองลองผู้ภักดีต่อชาติไทย พญาขัณฑสีมาโลหะกิจ(เจ้าหนานคันธิยะ โลหะ) เป็นเจ้าเมืองลองคนสุดท้าย ที่ถือว่าเป็นสัญลักษณ์สำคัญประการหนึ่งของความเมืองลอง ขณะเดียวกันด้วยโลกทัศน์ของคนรุ่นปัจจุบันแทบทั้งหมดมองว่าเมืองลองคืออำเภอลอง เป็นส่วนหนึ่งของประเทศไทย และมีพระมหากษัตริย์ไทยในราชวงศ์จักรีเป็นประมุข ดังนั้นวิธีการรื้อฟื้นให้เจ้าเมืองลองมีบทบาทมีสถานะความสำคัญได้อย่างมีอิทธิพลที่สุด คือเชื่อมโยงให้เข้ากับพระมหากษัตริย์ผู้เป็นสัญลักษณ์หนึ่งของประเทศไทย ซึ่งเมื่อเจ้าเมืองลองเป็นผู้มีความสำคัญในหน้าประวัติศาสตร์ของชาติไทย จึงเท่ากับยกสถานะของ “เมืองลอง” ตลอดจนทายาทให้มีความสำคัญขึ้นตามไปด้วย การสร้างรูปปั้นของพญาขัณฑสีมาโลหะกิจ ที่มีขนาดใหญ่เกือบสองเท่าคนจริงขึ้นในพ.ศ.๒๕๔๑ พร้อมกับแผ่นป้ายแสดงประวัติ ต้นสกุลวงศ์ และผลงานต่างๆ ที่พญาขัณฑสีมาโลหะกิจได้กระทำไว้ โดยเฉพาะเรื่องรัชกาลที่ ๔ ทรงแต่งตั้งพญาขัณฑสีมาโลหะกิจ ขึ้นเป็นเจ้าเมืองลอง การส่งเหล็กลองและไม้สักซาวก๋ำซาววา(๒๐ กำ ๒๐ วา)จำนวน ๒ ต้นลงไปถวายรัชกาลที่ ๔ ให้สร้างเสาชิงช้าที่กรุงเทพฯ ที่มีการบอกเล่าและผลิตซ้ำอยู่เสมอภายในอำเภอลอง ทั้งที่ความเป็นจริงแล้วพญาขัณฑสีมาโลหะกิจได้รับการรับรองแต่งตั้งขึ้นเป็นเจ้าเมืองลอง จากเจ้าหลวงนรนันทไชยชวลิต เจ้าผู้ครองนครลำปางองค์ที่ ๑๑ (พ.ศ.๒๔๓๕ - ๒๔๔๐) ในราชวงศ์เจ้าเจ็ดตน ซึ่งตรงกับรัชกาลที่ ๕ ราชวงศ์จักรีของสยาม และพญาขัณฑสีมาโลหะกิจก็นำเอาเหล็กลองและไม้สักลงไปถวายรัชกาลที่ ๕ ที่กรุงเทพฯ จริงด้วยเหตุผลทางการเมือง(ดังกล่าวแล้วในบทที่ ๒) แต่ไปถวายเมื่อยังไม่ได้ขึ้นเป็นเจ้าเมืองลองและนำไม้สักขนาดใหญ่ ๒๒ กำ ๘ วาลงไปถวายเพียงต้นเดียว ซึ่งไม่ปรากฏหลักฐานว่ามีการนำเอาไม้ท่อนนี้ไปทำเสาชิงช้า

การสร้างตัวตนของเมืองลองผ่าน “อนุสาวรีย์” ผีเมืองและเจ้าเมืองลอง “อนุสาวรีย์” ตามความหมายของภาครัฐ คือ เน้นให้เป็นสื่อของ “ความเป็นชาติไทย” เพื่อระลึกถึงคุณความดีของบุคคลผู้ทำประโยชน์ต่อประเทศชาติ ด้วยการสละกำลังกาย กำลังความคิด หรือแม้ชีวิตเพื่อปกป้องชาติไทย และต้องเป็นอนุสาวรีย์บุคคลที่รัฐบาลเห็นว่ามีความ สำคัญอย่างแท้จริง แต่ทว่า “อนุสาวรีย์” ในตามแบบของคนท้องถิ่นเมืองลองนั้น อาจหมายถึง “รูปเคารพ” บุคคลสำคัญของท้องถิ่นที่ถูกสร้างขึ้น ซึ่งสามารถสื่อสารเรื่องราวให้ผู้ที่ได้สัมผัส โดยเฉพาะเกียรติประวัติคุณงามความดีของผู้เป็นเจ้าของให้เห็นเป็นรูปธรรม ดังนั้นรูปเคารพที่ถูกสร้างขึ้นภายในอำเภอลอง โดยคนในพื้นที่และสื่อ “ความเป็นเมืองลอง” ให้แก่คนในท้องที่หรือผู้พบเห็น “รูปเคารพบุคคล” จึงจัดว่าเป็น “อนุสาวรีย์” ประเภทหนึ่งในแง่ของความหมายนี้

ก้อนแร่เหล็กลอง “ตับเหล็กลอง” และก้อนหินรูปลักษณะเหมือนขมิ้น “ขมิ้นหิน” : ทุนวัฒนธรรมความเชื่อเรื่องผีเมืองสู่สัญลักษณ์ของเมืองลอง วัตถุมงคลและเครื่องลางของขลังได้กลายเป็นเครื่องยึดเหนี่ยวจิตใจ โดยเฉพาะของคนในพื้นที่ เป็นทุนมรดกทางวัฒนธรรมอีกสิ่งหนึ่งของเมืองลองที่ถูกนำมาผูกติดกับเศรษฐกิจ ขณะ เดียวกันก็ประทับตรา “เมืองลอง” ให้เป็นที่รับรู้ติดไปด้วยทุกหนแห่ง ช่วงก่อนหน้านี้นิยมขุดหาพระเครื่องจากกรุวัดร้างภายในอำเภอลองและวังชิ้น แต่เมื่อเริ่มหายากและมีราคาสูงจึงจัดสร้างพระใหม่ขึ้นแทนโดยใช้พระจากกรุเก่าของเมืองลองเป็นต้นแบบ การสร้างพระเครื่อง วัตถุมงคล และเครื่องรางของขลังเหล่านี้ จึงมีส่วนในการสร้างและรื้อฟื้นความเป็นเมืองลองด้วย เพราะสามารถเป็นตัวที่บ่งชี้ถึงความสำคัญของสถานที่ ตลอดจนเจ้าพิธี และผู้จัดทำ ซึ่งในอำเภอลองมีการสร้างเหรียญพระเครื่องขึ้นครั้งแรกในพ.ศ.๒๕๐๐ หลังจากนั้นก็มีประปราย เช่น สร้างเหรียญครูบาสมจิตรุ่น ๑ พ.ศ.๒๕๑๔ ซึ่งเป็นครั้งแรกในอำเภอลองที่สร้างเหรียญพระเถระที่ยังมีชีวิตอยู่ และรุ่น ๒ พ.ศ.๒๕๑๘ หรือสร้างเหรียญครูบาอินทจักร วัดต้าเวียง บ้านม่อน ตำบลเวียงต้า พ.ศ.๒๕๑๗ แต่มาในช่วงทศวรรษ ๒๕๔๐ เป็นต้นมาประเทศไทยเกิดเศรษฐกิจตกต่ำ ส่งผลทำเกิดวิกฤตทางความเชื่อมั่นในการประกอบธุรกิจหน้าที่การงาน ผู้คนจึงนิยมแสวงหาพระเครื่องเครื่องรางของขลังเพื่อเพิ่มความมั่นใจ วงการพระเครื่อง วัตถุมงคล และเครื่องรางของขลังจึงมีความตื่นตัว ส่งผลถึงในอำเภอลองก็เกิดการตื่นตัวขึ้นด้วย ดังนั้นช่วงนี้ภายในอำเภอลองจึงมีการสร้างวัตถุมงคลที่หลากหลายมากกว่าช่วงก่อนที่ผ่านมา ที่จำกัดอยู่เฉพาะสร้างเหรียญพระพุทธรูป พระมหาครูบาเถระ แต่ช่วงนี้ได้มีการนำผีบ้านผีเมือง ผีเจ้าเมืองนำมาสร้างเป็นวัตถุมงคล หรือแม้แต่วัตถุของขลังภายในท้องถิ่นก็ถูกนำขึ้นมาทำให้เป็นที่รู้จักอย่างกว้างขวางมากขึ้น

“พุทธศาสนา” “ผีบ้านผีเมือง” และ”เจ้าเมือง” หัวใจความเป็นเมืองลองในยุคจารีต กับการสร้างและรื้อฟื้นความเป็นเมืองลองอย่างเข้มข้น ช่วงพ.ศ.๒๕๓๘ - พ.ศ.๒๕๕๔ การสร้างและรื้อฟื้นของเมืองลองในช่วงก่อนหน้านี้ ได้นำเอาเฉพาะทุนวัฒนธรรมทางพุทธศาสนาหรือที่เกี่ยวพันมาสร้างและรื้อฟื้น ด้วยเป็นความเชื่อสากลและเป็นที่ยอมรับนับถือของคนกลุ่มใหญ่ในสังคมไทย และมีพลังในการประสานคนท้องถิ่นกลุ่มต่างๆ ได้กว้างขวางมากกว่าทุนวัฒนธรรมส่วนอื่น พอมาถึงในช่วงนี้ส่วนกลางได้เปิดพื้นที่ให้กับท้องถิ่นได้แสดงความมีอยู่ของท้องถิ่นมากขึ้น เนื่องด้วยสังคมโลกที่นำโดยองค์การสหประชาชาติได้กำหนดให้ปีพ.ศ.๒๕๓๑ เป็นปีเริ่มต้นทศวรรษโลกในการพัฒนาวัฒนธรรม เพื่อสร้างสันติภาพ สันติสุข และอิสรภาพแก่มวลมนุษย์ ดังนั้นสังคมไทยที่ผูกติดอยู่กับสังคมโลก รัฐบาลไทยจึงมีนโยบายให้จัดตั้งสภาวัฒนธรรมจังหวัด สภาวัฒนธรรมอำเภอ และสภาวัฒนธรรมตำบลขึ้นในพ.ศ.๒๕๓๘ ตามประกาศของคณะกรรมการวัฒนธรรมแห่งชาติ กระทรวงศึกษาธิการ เพื่อกระจายอำนาจการดำเนินงานวัฒนธรรมให้ภูมิภาคต่างๆ ของประเทศไทย และรัฐธรรมนูญฉบับปีพ.ศ.๒๕๔๐ หลายมาตราได้เปิดโอกาสและให้ความสำคัญกับวัฒนธรรมของท้องถิ่น เช่น มาตราที่ ๔๖ “บุคคลที่รวมตัวกันเป็นชุมชนท้องถิ่นดั้งเดิม ย่อมมีสิทธิอนุรักษ์ฟื้นฟูจารีตประเพณีภูมิปัญญาท้องถิ่น ศิลปะหรือวัฒนธรรมอันดีงามของท้องถิ่นและชาติ...” หรือมาตราที่ ๕๖ “สิทธิของบุคคลที่จะมีส่วนร่วมกับรัฐและชุมชนในการบำรุงรักษา และการได้ประโยชน์จากทรัพยากรธรรมชาติ และความหลากหลายทางชีวภาพ และในการคุ้มครองส่งเสริม และรักษาคุณภาพสิ่งแวดล้อม เพื่อให้อยู่ได้อย่างปกติและต่อเนื่อง...”

ชื่อบ้านนามเมืองกับความมีตัวตนของเมืองลอง ชื่อเป็นสัญลักษณ์อันดับแรกให้คนรู้จักและจดจำตัวตน ดังนั้นชื่อจึงมีความหมายและความสำคัญต่อการสร้างและรื้อฟื้นให้คนรู้จักและจดจำตัวตนของเมืองลอง ด้วยเมืองลองเป็นเมืองโบราณมีผู้คนอาศัยสืบเนื่องมายาวนานจึงมีชื่อบ้านนามเมืองหลากหลายชื่อ  ในที่นี้จะกล่าวถึงชื่อต่างๆ ของเมืองลอง  เพื่อจะได้เข้าใจถึงการ “เลือกสรร” และ “ละเว้น” ชื่อของเมืองลอง  ที่คนเมืองลองแต่ละกลุ่ม  โดยเฉพาะกลุ่มพระสงฆ์  กลุ่มข้าราชการ  กลุ่มนักการเมืองท้องถิ่น  และกลุ่มพ่อค้าแม่ค้า  นำมาสร้างและรื้อฟื้นความเป็นเมืองลองได้ชัดเจนขึ้น

เมืองลองผ่านสัญลักษณ์พระพุทธรูปประจำเมือง พระเครื่อง และวัตถุมงคล จากคติความเชื่อของพุทธศาสนิกชนเรื่องอายุพุทธศาสนา ๕,๐๐๐ ปี ที่หากสิ้นช่วงอายุพระศาสนานี้ไปก็จะเป็นกลียุคไม่มีพุทธศาสนาให้ผู้คนได้พึ่งพิงอีกต่อไป จนกว่าพระศรีอริยเมตตรัย พระพุทธเจ้าองค์ต่อไปจะตรัสรู้และประกาศพุทธศาสนาครั้งใหม่ ซึ่งต้องรอระยะเวลาที่ยาวนานมากจนยากคณานับได้ อาศัยความเชื่อนี้รัฐบาลจึงจัดเตรียมงานฉลองพระพุทธศาสนาอายุครบ ๒๕ พุทธศตวรรษในพ.ศ.๒๕๐๐ จึงทำให้พระสงฆ์แต่ละจังหวัดแต่ละอำเภอในท้องที่ประเทศไทยเกิดตื่นตัว มีการจัดเตรียมการต่างๆ เพื่อจะได้เป็นส่วนหนึ่งของการเฉลิมฉลองปีสำคัญทางพุทธศาสนาครั้งนี้ ทางส่วนกลางรัฐบาลได้จัดหล่อพระพุทธลีลาขนาดใหญ่สูง ๒,๕๐๐ นิ้วขึ้นที่พุทธมณฑล จังหวัดนครปฐม พร้อมจัดสร้างเหรียญ ๒๕ พุทธศตวรรษ ขณะที่ทางจังหวัดแพร่ก็ได้หล่อพระพุทธรูปคู่บ้านคู่เมืองแพร่ในพ.ศ.๒๔๙๘ ตั้งพระนามว่า “พระพุทธโกศัยฯ” พร้อมจัดสร้างเหรียญพระพุทธโกศัยด้วยเช่นกัน มีการจัดพิธีอย่างใหญ่โตโดยมีสมเด็จพระสังราช(ปลด กิตฺติโสภณ) วัดเบญจมบพิตรฯ กรุงเทพฯ มาเป็นประธานในพิธี การเตรียมงานฉลองกึ่งพุทธกาลกับการจัดสร้างพระพุทธรูปประจำเมืองแพร่ จึงเป็น ๒ กระแสหลักในช่วงนี้ที่เข้ามาสู่อำเภอลอง

เน้นย้ำความเก่าแก่ของเมืองลองผ่านการสร้างอนุสาวรีย์พระนางจามเทวีพ.ศ.๒๕๒๘ ทุนวัฒนธรรมทางพุทธศาสนาของเมืองลอง ที่ถูกคนหลายกลุ่มนำมาสร้างและรื้อฟื้นความเป็นเมืองลองมาระยะเวลากว่า ๓๐ ปี ทั้งนำมาสร้างผ่านตำนานพระธาตุศรีดอนคำ หรือในช่วงพ.ศ.๒๕๒๕ ทางวัดพระธาตุแหลมลี่ก็ได้มีการแปลตำนานพระธาตุแหลมลี่(ตำนานจะกล่าวรวมถึงพระธาตุขวยปู พระธาตุปูตั้บ พระธาตุไฮสร้อย)และจัดพิมพ์เป็นหนังสือแจก ซึ่งตำนานเหล่านี้จะมีการพิมพ์แจกซ้ำอยู่เป็นระยะ แต่ทว่ามาถึงช่วงนี้ในพ.ศ.๒๕๒๘ เกิดพัฒนาการของการสร้างและรื้อฟื้นตัวตนของเมืองลองอีกระลอกหนึ่ง คือมีการสร้างอนุสาวรีย์ของพระนางจามเทวีขึ้นที่ลานวัดพระธาตุศรีดอนคำ บ้านห้วยอ้อ ที่เป็น “ใจ” กลางเมืองลองในยุคจารีต และสืบเนื่องต่อมาเป็นศูนย์กลางของอำเภอลองถึงยุคปัจจุบัน ปรากฏการณ์การของการก่อสร้างอนุสาวรีย์นี้ไม่ได้เกิดขึ้นเองตามธรรมชาติหรืออุบัติขึ้นอย่างทันทีทันใด แต่เป็นผลสืบเนื่องมาจากกระแสการสร้างอนุสาวรีย์พระนางจามเทวี ที่ประดิษฐานไว้ ณ สวนสาธารณะหนองดอก

๒. “พุทธศาสนา” ส่วนหนึ่งในความเป็นเมืองลองยุคจารีต กับการสร้างและรื้อฟื้นความเป็นเมืองลองระยะเริ่มต้น ช่วงพ.ศ.๒๔๙๕ - พ.ศ.๒๕๓๘ การสร้างและรื้อฟื้นของเมืองลองในช่วงแรก เป็นการนำเอาเฉพาะทุนวัฒนธรรมทางพุทธศาสนาหรือที่เกี่ยวพันมาสร้างและรื้อฟื้น โดยมีประเพณี พิธีกรรม และความเชื่อ เป็นเครื่องมือรักษาทุนวัฒนธรรมเหล่านี้ส่งผ่านจากยุคจารีตมาจนถึงปัจจุบัน และกำลังจะส่งต่อไปในอนาคต จึงทำให้คนเมืองลองที่ปรากฏเป็นกลุ่มชัดเจนในยุคแรกของสร้างและรื้อฟื้นนี้ ทั้ง (๑) กลุ่มพระสงฆ์ (๒) กลุ่มข้าราชการ (๓) กลุ่มนักการเมืองท้องถิ่น (๔) ปราชญ์ท้องถิ่น (๕) กลุ่มพ่อค้าแม่ค้า และ(๖) ประชาชนทั่วไป มีพระสงฆ์เป็นผู้นำหลักในการหยิบยกทุนวัฒนธรรมทางพุทธศาสนาขึ้นมาสร้างและรื้อฟื้นความเป็นเมืองลอง เข้าแอบอิงกับประเพณี พิธีกรรม และความเชื่อที่มีการผลิตซ้ำอยู่เสมอ ซึ่งทุนวัฒนธรรมทางพุทธศาสนาของเมืองลองที่ถูกหยิบยกขึ้นมาในช่วงแรกนี้ คือ พระธาตุศรีดอนคำ ตำนานพระธาตุศรีดอนคำ พระพุทธรูป และครูบามหาเถระ ฯลฯ

การเริ่มก่อตัวมี “สำนึกท้องถิ่น” “สำนึกรักบ้านเกิด” ที่มีผลทำให้เกิดการสร้างและรื้อฟื้นตัวตนของเมืองลอง มีปัจจัยสำคัญทั้งภายในและภายนอก ๓ ประการ คือ (๑) ประเพณี พิธีกรรม และคติความเชื่อ เป็น “เครื่องมือ” และ “กลไก” ทางวัฒนธรรมที่สามารถยึดโยงสายสัมพันธ์ของกลุ่มคนเมืองลองเข้าไว้ด้วยกัน โดยเฉพาะที่เกี่ยวกับพระธาตุทั้งห้าองค์(พุทธ)และผีบ้านผีเมืองที่มาจากบุคคลสำคัญและเจ้าเมือง(ผี) ที่ยังสืบทอดไว้อย่างมั่นคงโดยการนำของกลุ่มพระสงฆ์ กลุ่มเชื้อสายเจ้านายขุนนาง และกลุ่มปราชญ์ท้องถิ่น(เค้าผี, เจ้าเหมืองเจ้าฝาย, ผู้นำประกอบพิธีกรรม ฯลฯ) เช่น ในพิธีกรรมล่องวัดเดือนหก(ไหว้พระธาตุแหลมลี่) ยังคงรักษาให้หัววัดบ้านนาหลวงผู้เป็นข้าวัดนำขบวนก่อน หรือโครงสร้างตำแหน่งหน้าที่ผู้ประกอบพิธีเลี้ยงผีเมืองลอง(บ่อเหล็ก) ทั้งตำแหน่งผู้นำเลี้ยงผีเมืองที่มีเจ้าน้อยศรีสองเมือง ณ ลำปาง เป็นองค์ประธานแทนเจ้าผู้ครองนครลำปางในช่วงพ.ศ.๒๔๔๙ – ๒๔๙๗ ปัจจุบันหลานเขยก็ยังทำหน้าที่เป็น “พ่อเมือง” นำพลีกรรมเลี้ยงผีเมืองลองและนำเลี้ยงผีขุนน้ำแม่ลอง (หากไปไม่ได้ก็ให้หลานสาวเป็น “แม่เมือง” นำเลี้ยงผีเมืองแทน) รวมถึงตำแหน่งหน้าที่ต่างๆ ก็ยังคงอยู่ เช่น หมื่นกลางโฮง แสนบ่อ หมอง่อน ช่างม่วน กวาน และข้าผีเมือง ฯลฯ ซึ่งพิธีกรรมความเชื่อเหล่านี้ได้มีการผลิตซ้ำอยู่อย่างสม่ำเสมอในรูปประเพณี ๑๒ เดือนของเมืองลอง ประกอบกับก่อนช่วงทศวรรษ ๒๕๑๐ แอ่งลองมีลักษณะเป็นเมืองปิดติดต่อกับภายนอกได้ยากลำบาก จึงยังคงไว้ซึ่งพลังเครือข่ายของท้องถิ่นที่เหมือนหรือคล้ายคลึงแบบจารีต เช่น ศรัทธาหมวดหัววัด หมวดอุโบสถ กลุ่มเหมืองฝาย ระบบเครือญาติ ระบบกลุ่มลูกหลานผีปู่ย่า และกลุ่มหมวดเอามื้อเอาแรง ฯลฯ หรือแม้แต่ประวัติศาสตร์ท้องถิ่นในรูปตำนานของเมืองลองที่ผูกติดกับ คติการทานธรรม ก็ยังปรากฏมีการจารในคัมภีร์ใบลานหรือเขียนลงพับสาด้วยอักษรธรรมล้านนาจนกระทั่งถึงในช่วงของทศวรรษนี้

การสร้างและรื้อฟื้นความเป็นเมืองลอง ผ่านมรดกทุนวัฒนธรรม : ประเพณี พิธีกรรม และความเชื่อ พ.ศ.๒๔๙๕ - ๒๕๕๔ “เมืองลอง” ในอดีตไม่สามารถหวนกลับคืนมาได้อีกแล้ว แต่สำนึกในความเป็นเมืองลอง ที่ถูกหล่อเลี้ยงด้วยการผลิตซ้ำทางประเพณี พิธีกรรม และคติความเชื่อ ทำให้คนรุ่นต่อมายังคงเหลือความทรงจำบางสิ่งบางอย่างเกี่ยวกับบ้านเมืองของตน จึงมีการสร้างและรื้อฟื้นตัวตนของความเป็นเมืองลองภายใต้รูปหน่วยอำเภอลอง อันเป็นการปกครองหน่วยหนึ่งแบบราชการไทยที่อยู่ชายขอบของจังหวัดแพร่และสังคมไทยขึ้นมา โดยใช้ทุนหรือทรัพยากรทางวัฒนธรรมที่เคยจรรโลงความเป็นเมืองลองในยุคจารีตกลับมาสร้างและรื้อฟื้นความเป็นตัวตนของเมืองลองขึ้นอีกครั้ง ที่เชื่อมโยงกับการนิยามความเป็น  “คนเมืองลอง”  อีกชั้นหนึ่ง

ลักษณะวิธีของการนำเอาทุนมรดกทางวัฒนธรรม กลับมาสร้างและรื้อฟื้นความเป็นเมืองลองใช่ว่าจะถูกนำมาใช้ทั้งหมด  แต่ได้ผ่านการเลือกสรรบางเศษเสี้ยว  บางแง่มุม  ของความเป็นเมืองลองที่เคยธำรงอยู่ในยุคจารีต  และสิ่งนั้นสามารถสนองตอบต่อการดำรงชีวิตของคนเมืองลองในยุคปัจจุบัน จึงถูกหยิบยกกลับขึ้นมาสร้างและรื้อฟื้นเพื่อแสดงถึงความมีตัวตนของท้องถิ่น “เมืองลอง” ในสังคมไทย  อีกทั้งเป็นการให้ความหมายแก่ตัวตนของคนในพื้นที่ เพื่อคนที่ได้นิยามตนว่าเป็น “คนเมืองลอง” จะสามารถมีส่วนเข้าใช้ทรัพยากรของเมืองลอง  ไปพร้อมกับทำให้เกิดความภาคภูมิใจในตนเองและท้องถิ่น  รู้สึกมี “ความหมาย” และมี “คุณค่า”  ในสังคม  แต่ขณะเดียวกันบางสิ่งบางอย่างที่ไม่สามารถตอบสนองหรือมีประโยชน์ต่อผู้คนในยุคปัจจุบัน  สิ่งเหล่านั้นก็ไม่ได้รับการหยิบยกขึ้นมาสร้างและรื้อฟื้นในความเป็นเมืองลอง  แต่กลับจะถูกปล่อยให้ลับเลือนลางจางหายจากความทรงจำของท้องถิ่นเมืองลองไปตามกาลเวลา

๒. ช่วงที่ ๒ พ.ศ.๒๕๓๐ – ๒๕๔๙ เปลี่ยนแปลงวิถีชีวิตอย่างเข้มข้น ผลจากแผนพัฒนาเศรษฐกิจฯ ฉบับก่อนหน้าที่ผ่านมาจึงเกิดความเปลี่ยนแปลงอย่างเข้มข้นต่อวิถีชีวิตของคนอำเภอลองในหลายๆ ด้าน ทั้งวิถีการผลิต การดำเนินชีวิต จารีตประเพณีและพิธีกรรม ฯลฯ เมื่อเริ่มใช้แผนพัฒนาเศรษฐกิจฯ ฉบับที่ ๖ (พ.ศ.๒๕๓๐ – ๒๕๓๔) จึงมีการสานต่อและพัฒนาอย่างรวดเร็วจนเป็นแบบ “ก้าวกระโดด”

ชาวบ้านเปลี่ยนวิถีการผลิตแบบยังชีพสู่ระบบทุนนิยมเพิ่มขึ้น เดิมการปลูกพืชภายในเมืองลองต้องอาศัยน้ำจากลำห้วยและน้ำฝนเป็นหลัก เหมืองฝายก็เป็นฝายไม้ขนาดเล็กเจ้าฝายต้องเกณฑ์ซ่อมทุกปี ในหน้าแล้งน้ำในลำห้วยก็แห้งขอดจึงมีการเพาะปลูกได้เฉพาะบางช่วง เมื่อเริ่มใช้แผนพัฒนาเศรษฐกิจฯ การชลประทานมีความสำคัญเป็นอันดับต้นๆ เพื่อให้ชาวบ้านสามารถเพาะปลูกได้ตลอดปี จึงมีโครงการจัดสร้างฝายคอนกรีตแทนฝายไม้ ขุดเจาะอ่างเก็บน้ำขนาดเล็กตามหมู่บ้านต่างๆ ซึ่งรัฐบาลมีนโยบายสนับสนุนให้ปลูกพืชเพื่อการค้าแทนการผลิตเพื่อพอยังชีพ ส่งเสริมการใช้ปุ๋ย การใช้เทคนิคใหม่ ตลอดจนแนะนำการปลูกพืชไร่เชิงพาณิชย์ควบคู่กับการทำนา จึงเกิดการขยายตัวของการผลิตพืชผลทางการเกษตรเพิ่มมากขึ้น มีการบุกเบิกลำห้วยขนาดสายเล็กเปลี่ยนเป็นที่นา เวียงเก่าถูกรื้อเป็นที่นา

ขอบคุณอาจารย์ผูเดช แสนสา ที่ส่งหนังสือ “ร้อยเรียงร้อยเรื่องเมืองลอง” ให้กับทางเว็บไซต์ ซึ่งอาจารย์ได้เป็นเจ้าของบทความเมืองลองที่ได้นำเสนอให้ผู้ชมได้รับความรู้เกี่ยวกับเมืองลองในด้านประวัติศาสตรเมืองลอง หัวเมืองบริวารในล้านนาประเทศอีกด้วย อาจารย์ได้กล่าวบทนำในหนังสือ “ร้อยเรียงร้อยเรื่องเมืองลอง” ไว้ว่าหนังสือเล่มนี้ ได้เกิดขึ้นจากข้อมูลที่ผู้เขียนได้เก็บรวบรวมไว้หลายปีมีจำนวนหลากหลายเรื่องเกี่ยวกับเมืองลองที่นำมาร้อยเรื่องราวเข้าไว้ด้วยกัน โดยได้แบ่งเนื้อหาออกเป็น ๓ ภาค ภาคแรกชื่อ “ร้อยเรียงหลากเรื่องเมืองลอง” กล่าวถึงเรื่องราวต่าง ๆ ของเมืองลองตั้งแต่ตำนานของเมืองลองยุคโบราณมาจนถึงเรื่องราวยุคช่วงร่วมร้อยปีที่ผ่านมา ภาค ๒ ชื่อ “ร้อยเรียงเรื่องเชื้อเครือเมืองลอง” สืบเนื้อจากหนังสือ “ประวัติศาสตร์เมืองลอง หัวเมืองบริวารล้านาประเทศ” ซึ่งได้เผยแพร่ผ่านเว็บไซต์อยู่ ณ ปัจจุบัน ซึาฃ่งเล่มนี้ได้จัดทำประวัติต้นตระกูลสำคัญต่าง ๆ ของเมืองลองจำนวน ๓๐ ตระกูลพร้อมทายาท ภาค ๓ ชื่อ “ร้อยเรียงเรื่องศิลป์เมืองลอง” อาจารย์ภูเดช แสนสาได้เลือกนำเอาผลงานวิจัยเมื่อปี พ.ศ. ๒๕๔๗ เรื่อง “ลวดลายสลักไม้คันทวยประดับโบสถ์วิหาร ในเขตอำเภอลอง จังหวัดแพร่” อันเป็นฝีมือทางเชิงช่างของผู้ชายชาวเมืองลองมาสรุปนำเสนอประกอบไว้ภายในเล่ม พร้อมเรื่องราวและลวดลายของผ้าซิ่นตีนจกเมืองลอง อันเป็นฝีมือทางเชิงช่างของผู้หญิงชาวเมืองลอง

แผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ : การขยายตัวของรัฐไทยอย่างเข้มข้น อำเภอลองเริ่มเข้าสู่ยุคการพัฒนาตามแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ ซึ่งเริ่มต้นใช้ฉบับแรกเมื่อพ.ศ.๒๕๐๔ เป็นต้นมา ช่วงนี้จึงมีการการจัดตั้งหน่วยงานราชการขึ้นจำนวนมาก เช่น สำนักงานศึกษาธิการอำเภอลอง, สำนักงานประถมศึกษาอำเภอลอง, สำนักงานสรรพสามิตอำเภอลอง, สำนักงานปศุสัตว์อำเภอลอง, สำนักงานพัฒนาอำเภอลอง, สำนักงานสัสดีอำเภอลอง, สำนักงานที่ดินอำเภอลอง, สำนักงานป่าไม้อำเภอลอง, สำนักงานสหกรณ์อำเภอลอง, สำนักงานเกษตรอำเภอลอง, สำนักงานสาธารณสุขอำเภอลอง, สำนักงานสรรพากรอำเภอลอง, สำนักงานไฟฟ้าส่วนภูมิภาคอำเภอลอง, ที่ทำการไปรษณีย์โทรเลขอำเภอลอง, ประมงอำเภอลอง และหมวดการทางอำเภอลอง ฯลฯ นำมาสู่การพัฒนาด้านต่างๆ ภายในอำเภอลองให้เป็นสัดส่วน มีระบบระเบียบแบบแผนทางราชการมากกว่ายุคสมัยที่ผ่านมา ที่พิจารณาจากแผนพัฒนาเศรษฐกิจฯ เนื่องจากการปกครองรูปแบบใหม่ของอำเภอลองนั้นเน้นนโยบายที่ป้อนเข้ามาจากส่วนกลางหรือภายนอก ต่างจากระบบเมืองแบบจารีตที่สามารถจัดการหล่อเลี้ยงตนเอง ประกอบกับอำเภอลองอยู่ห่างไกลจากศูนย์กลางพัฒนา(กรุงเทพฯ,เชียงใหม่,แพร่) ดังนั้นลำพังเฉพาะชาวบ้านเองหากไม่ได้รับแรงกระตุ้นจากภาครัฐก็จะยังคงมีวิถีชีวิตแบบดังเดิมแบบค่อยเป็นค่อยไป แม้ว่าการพัฒนาในอำเภอลองจะได้ผลช้าไม่เป็นไปตามช่วงปีแผนพัฒนา แต่แผนพัฒนาเศรษฐกิจฯ ก็เป็นตัวแปรสำคัญที่ทำให้เกิดการพัฒนารูปแบบใหม่ในยุคนี้ ซึ่งจะพิจารณาตามผลของการพัฒนาภายในอำเภอลองเป็นหลัก สามารถแบ่งออกเป็น ๒ ช่วง คือ (๑) สมัยพัฒนาช่วงที่ ๑ พ.ศ.๒๕๐๔ – ๒๕๒๙ เริ่มเข้าสู่ความเปลี่ยนแปลงวิถีชีวิตของผู้คน และ(๒)สมัยพัฒนาช่วงที่ ๒ พ.ศ.๒๕๓๐ – ๒๕๔๙ เปลี่ยนแปลงวิถีชีวิตอย่างเข้มข้น

“เมืองแพร่แห่ระเบิด” เหตุเกิดขึ้นจริงหรืออิงตลก คำล้อเลียน “เมืองแป้แห่ระเบิด” หรือ “เมืองแพร่แห่ระเบิด” เป็นสำนวนที่คนจังหวัดแพร่เมื่อออกไปพบปะกับผู้คนต่างจังหวัดมักได้รับการทักทายเมื่อพบหน้าด้วยสำนวนนี้ รวมไปจนถึงในวงเหล้าที่มีเพื่อนฝูงมาจากต่างจังหวัดกันก็นิยมยกขึ้นมาแซวกันสนุกปาก อย่างน้อยช่วงพ.ศ.๒๕๐๐ ก็พบว่าได้เกิดคำล้อเลียนนี้ขึ้นแล้ว โดยเฉพาะคนจังหวัดที่อยู่ใกล้เคียงกับจังหวัดแพร่ เช่น จังหวัดน่านก็นิยมล้อเลียนในช่วงนี้ คนเมืองแพร่ที่ถูกทักทายด้วยสำนวนนี้ บางคนก็รู้สึกงง บางคนก็รู้สึกเฉยๆ บางคนก็รู้สึกตลกขบขัน บางคนก็รู้สึกอาย หรือบางคนก็รู้สึกโกรธ แล้วแต่บุคคลและสถานการณ์ ส่วนที่รุนแรงก็คือเคยมีการนำเอาสำนวนนี้ไปกล่าวกระทบกระทั่งกันในที่ประชุมผู้บริหารระดับประเทศในวันที่ ๑๖ สิงหาคม พ.ศ.๒๕๕๕ และเกิดกรณีพิพาทออกสื่อดังไปทั่วประเทศอยู่หลายวัน ซึ่งก็ยังไม่มีใครอธิบายได้ชัดเจนว่าสำนวนนี้จริงๆ แล้วจากไหน จนกระทั่งช่วงพ.ศ.๒๕๕๓ จึงเกิดการค้นคว้าที่มาทำการอธิบายใหม่เพื่อตอบโจทย์และตอบโต้กับคำล้อเลียนนี้ว่า “ระเบิดที่แห่มีจริง ไม่ได้แห่เพราะการไม่รู้จักระเบิดจนแตกตายไปครึ่งเมือง แต่ระเบิดที่กล่าวถึงคือระเบิดสมัยสงครามโลกครั้งที่ ๒ (พ.ศ.๒๔๘๔ – ๒๔๘๘) นำแห่ไปถวายวัดเพื่อทำระฆังที่อำเภอลอง จังหวัดแพร่” และกลายเป็นคำอธิบายกระแสหลักที่คนทั้งประเทศรับรู้ เพราะมีการประชาสัมพันธ์เผยแพร่ผลิตซ้ำอยู่อย่างสม่ำเสมอทั้งทางโทรทัศน์ นิตยสาร วารสาร หนังสือพิมพ์ เอกสาร แผ่นพับ เว็บไซต์ต่างๆ ตลอดจนถึงการเดินทางมาเที่ยวชมในสถานที่จริง แต่ในมุมมองของผู้เขียนกลับไม่เห็นด้วยกับคำอธิบายนี้ เพราะอะไร แล้วคำล้อเลียนนี้มาจากไหน เป็นเรื่องที่เกิดจากการแห่ระเบิดไปทำระฆังจริงหรือไม่ หรือเป็นเพียงคำล้อเลียนเพื่ออิงความตลกขบขัน ท่านผู้อ่านลองพิจารณาไปทีละประเด็นได้ตามที่ผู้เขียนนำมาเสนอในบทความฉบับนี้ ประเด็นพิจารณาเรื่องเมืองแพร่แห่ระเบิดเหตุเกิดจริงหรืออิงตลก

สร้างความเป็นไทยให้คนเมืองลอง(เมืองต้า) ผ่านการศึกษา รัฐพิธี และสื่อต่าง ๆ การศึกษาในระบบจารีตของเมืองลองจะสัมพันธ์กับพุทธศาสนา เป็นกระบวนการถ่าย ทอดความรู้ตามธรรมเนียมจารีตท้องถิ่นที่สืบมาแต่โบราณจากรุ่นสู่รุ่น โดยใช้วัดเป็นสถานศึกษาและมีพระภิกษุเป็นครูผู้ถ่ายทอดวิชาความรู้ที่เรียน เช่น อักษรธรรมล้านนา พระธรรมตำนาน จารคัมภีร์ใบลาน เขียนพับสา โหราศาสตร์ หมอยา และงานช่างแขนงต่างๆ ฯลฯ เมื่อชายใดผ่านการบวชแล้วถือว่าเป็น “คนสุก” ก็จะได้รับการยกย่องทางสังคม มีโอกาสสูงที่จะได้เลื่อนสถานะทางสังคมเป็นไพร่ชั้นดีหรือรับตำแหน่งขุนนางเมือง เนื่องจากผู้ที่ได้ผ่านการบวชเรียนในอดีตมีจำนวนน้อยเพราะทำให้ครอบครัวขาดแรงงาน จึงนิยมให้เด็กบรรพชาเป็นสามเณรมากกว่าให้ชายหนุ่มฉกรรจ์บวชเป็นพระภิกษุ หากเคยบรรพชาเป็นสามเณร(บวชพระ)จะมีคำนำหน้านามบ่งบอกสถานะหรือระดับทางการศึกษาว่า “น้อย” บวชเป็นภิกษุ(เป็กข์ตุ๊)จะมีคำว่า “หนาน(ขนาน)” และหากเคยเป็นเจ้าอาวาส(ตุ๊หลวง)หรือครูบาจะได้รับการนับถือมากเรียกว่า “หนานหลวง”(ขนานหลวง)

การสร้างสำนึกใหม่ในหน่วยอำเภอลองของรัฐไทย เมืองลองแม้ว่าไม่สามารถพัฒนาขึ้นเป็น “อาณาจักร” ได้ เนื่องจากมีข้อจำกัดหลายประการ ทั้งตั้งอยู่แอ่งที่ราบขนาดเล็กมีพื้นเพาะปลูกน้อยตลอดถึงมีไพร่พลเบาบาง จึงไม่สามารถสั่งสมอำนาจได้เหนือกว่าเมืองอื่นที่ตั้งอยู่ในแอ่งที่ราบขนาดใหญ่กว่า เช่น เมืองเชียงใหม่ เมืองลำปาง เมืองแพร่ ฯลฯ แต่ทว่าเมืองลองก็เป็นเสมือน “รัฐ” ขนาดเล็กที่สามารถสถาปนาความเป็นเมืองศูนย์กลางขึ้นเหนือกว่าเมืองตรอกสลอบ เมืองต้า และเมืองช้างสารที่ตั้งอยู่ภายในแอ่งเดียวกัน ด้วยเมืองลองมีชัยภูมิตั้งอยู่กึ่งกลางแอ่ง มีที่ราบในการเพาะปลูก กำลังไพร่พล และทรัพยากรต่างๆ มากกว่า เมืองลองและเมืองบริวารเหล่านี้แต่ละเมืองจะมีอิสระจัดการปกครองภายใน ตลอดถึงมีประวัติศาสตร์และความทรงจำของตนเอง ซึ่งเมืองลองสามารถคงความเป็นเมืองอยู่ได้ตลอด ส่วนเมืองต้าก็ฟื้นฟูขึ้นเป็นระยะๆ และฟื้นฟูครั้งหลังสุดก็คงความเป็นเมืองมาได้ร่วมศตวรรษเศษ เมื่อจัดปฏิรูปการปกครองพ.ศ.๒๔๔๒ มีการนำระบบราชการไทยเข้ามา เมืองลอง เมืองต้าถูกจัดวางตำแหน่งแห่งที่ขึ้นใหม่ ในรูปของการปกครองระบบจังหวัด(เปลี่ยนคำว่าเมืองเป็นจังหวัดพ.ศ.๒๔๕๖) ความเป็น “เมืองลอง” “เมืองต้า” ถูกทำลายลงกลายเป็นเพียงอำเภอและตำบลหนึ่งของสยาม

การขยายตัวของชุมชนใหม่กับความผันแปรของสำนึกความเป็นเมืองลอง เมืองลองก่อนที่ระบบราชการไทยจะเข้ามา เป็นสำนึกร่วมของชาวเมืองที่มีความหมายมากกว่าหน่วยทางการเมืองการปกครอง แต่เป็นหน่วยที่มีชีวิต ตัวตน และจิตวิญญาณ (ดังกล่าวแล้วในบทที่ ๒) มีอิสระจัดการปกครองภายใน มีความทรงจำ มีตำนานทั้งลายลักษณ์อักษรและมุขปาฐะอธิบายประวัติศาสตร์ความเป็นมาของบ้านเมือง ผู้คนจะผูกโยงพื้นที่ที่อาศัยร่วมกันกับความเชื่อเพื่อเป็นตัวกำหนดการใช้สอยพื้นที่ในส่วนต่างๆ ของเมือง และมีความทรงจำผูกพันกับพื้นที่โดยมีตำนานเป็นตัวกำหนดขอบเขตปริมณฑลของเมือง เมืองตามสำนึกของคนเมืองลองยุคจารีตจึงมีการจัดวางตำแหน่งแห่งที่ของตนว่าอยู่จุดไหนของเมืองลอง ที่เป็นเสมือนจักรวาลหรือโลกใบหนึ่ง โดยเฉพาะมโนทัศน์เรื่องจักรวาลที่คลี่คลายสืบเนื่องมาจากคติพราหมณ์และพุทธ ซึ่งปราชญ์ล้านนาอธิบายในคัมภีร์อรุณวดีสูตรว่า “...ชื่ออันว่าโลกธาตุอันหนึ่งนั้นมีทวีปใหญ่ ๔ อัน มีเขาสิเนรุราชตั้งอยู่ท่ามกลาง..ทวีปน้อย ๒ พันอันเปนบริวาร มีดอยขอบจักรวาลเปนที่สุดรอดทุกกล้ำ ได้ชื่อว่าจักวาลอันหนึ่งแล...” ดังนั้นจักรวาลทัศน์ของคนล้านนาจึงมีหลายจักรวาล เมื่อสร้างบ้านแปลงเมืองหรืออาณาจักรขึ้นตามหุบเขาใหญ่น้อยทั้งหลาย จึงจำลองจักรวาลน้อยใหญ่ให้เกิดขึ้นภายในเมืองหรือชุมชนนั้นๆ โดยสร้างศูนย์กลางชุมชนให้เป็นรูปธรรม ซึ่งเมืองลองใช้พระธาตุศรีดอนคำเป็นศูนย์กลางจักรวาลของเมืองมีการแบ่งพื้นที่ออกเป็นหัวเมือง กลางเมือง และหางเมืองอย่างชัดเจน และมีเขาที่ล้อมรอบทั้ง ๔ ทิศเป็นกำแพงจักรวาล ซึ่งจักรวาลทัศน์นี้ไม่ใช่มีเฉพาะในหน่วยเมืองแต่ยังซ้อนในระดับเล็กลงไปตั้งแต่หมู่บ้าน(หัวบ้าน กลางบ้าน หางบ้าน) เรือน(หัวเรือน กลางเรือน หางเรือน) จนถึงตัวคนที่อาศัยที่มีการแบ่งศักดิ์ของร่างกาย ดังเมืองลองสะท้อนถึงความคิดเรื่องตัวตนคนที่สัมพันธ์กับบ้านเมืองว่า “...ข้าน้อยรัสสะภิกขุกาวิไชยยนต์หงส์ ..เทวดารักสานอกตนในตนขนหัวปลายตีนแห่งข้า ..แลเทวดารักสาขอบขัณฑสีมาบ้านเมืองเหมืองฝายชู่ตนชู่องค์...”

เหล็กจากต่างประเทศเข้ามาแทนที่เหล็กลอง เหล็กมีความสำคัญมากในยุคจารีตเพราะใช้ผลิตทั้งอาวุธ เครื่องมือเครื่องใช้ และสร้างสิ่งก่อสร้างต่างๆ เหล็กจึงเป็นปัจจัยสำคัญที่ผลักดันให้ชุมชนหมู่บ้านพัฒนาขึ้นเป็นเมืองหรืออาณาจักร และผู้ผูกขาดก็ได้รับการยอมรับเป็นผู้นำ ดังกรณีปู่เจ้าลาวจก บนดอยปู่เจ้า(ดอยตุง) ผู้ครอบครองเครื่องมือเหล็กจำนวนมากภายหลังได้เป็น “ลวจักราช” ปฐมกษัตริย์ราชวงศ์ลาว แคว้นโยนก ที่สร้างฐานอำนาจมาถึงพญามังราย (พ.ศ.๑๘๐๔ - ๑๘๕๔) กษัตริย์ราชวงศ์ลาวลำดับ ๒๕ ที่ต่อมาได้เป็นปฐมกษัตริย์ราชวงศ์มังรายผู้รวบรวมเมืองน้อยใหญ่ขึ้นเป็นอาณาจักรล้านนา ด้วยความสำคัญดังนี้ปราชญ์ล้านนาโบราณจึงบัญญัติไว้ว่าเครื่องมือตีเหล็กเป็นของสร้างโลก ถ้าผู้ใดทำลายเรียกว่า “ม้างตีอก” จะเป็นมหาโลกาวินาศใหญ่หนึ่งใน ๗ ประการ  “...ผิแลได้กะทำ.. ในเวียงอันใด เวียงอันนั้น เมืองอันนั้น ก็จิ่งกิ่วเถียวหลิ่งคล้อยหม่นหมองไปบ่ก้านกุ่งรุ่งเรืองงามได้แล ผิว่าบ้านนอกขอกสีมาที่ใดก็จักฉิบหายไปบ่สงไสยชะแล...”

การขยายตัวของเศรษฐกิจและเริ่มเปลี่ยนวิถีการผลิต : เมื่อทางรถไฟตัดผ่าน พ.ศ.๒๔๕๗ การสร้างรถไฟสายเหนือ ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจอย่างมากในเมืองลอง ที่นำมาสู่การขยายตัวของเมือง ความหลากหลายของอาชีพ และวิถีการผลิตที่เริ่มเปลี่ยนจากผลิตเพื่ออุปโภคบริโภคเป็นหลักมาเป็นผลิตเพื่อขายมากขึ้น ทางรถไฟเริ่มสร้างหลังจากเกิดการต่อต้านสยามของล้านนา(กบฏเงี้ยว)และสร้างถึงแขวงเมืองลองในพ.ศ.๒๔๕๗ มีทั้งหมด ๖ สถานี คือ สถานีรถไฟบ้านปิน เป็นสถานีหลัก สถานีรถไฟแก่งหลวงและสถานีรถไฟผาคอ เป็นสถานีรอง สถานีรถไฟห้วยแม่ต้า สถานีรถไฟห้วยแม่ลาน และสถานีรถไฟผาคัน เป็นสถานีย่อย ซึ่งสถานีรถไฟบ้านปินเปิดใช้อย่างเป็นทางการเมื่อวันที่ ๑๕ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๕๗ มีการสร้างทางล้อเกวียนเชื่อมต่อกับสถานีรถไฟต่างๆ

ประวัติศาสตร์เมืองลอง ตอนที่ ๒๕ การเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจและสังคม พ.ศ.๒๔๕๗ – ๒๕๐๓ เมื่อมีการสร้างเส้นทางรถไฟตัดผ่านแขวงเมืองลอง ได้ทำให้เกิดความเปลี่ยนแปลงหลายด้าน โดยเฉพาะระบบเศรษฐกิจที่เริ่มเปลี่ยนไปเป็นระบบทุนนิยม การขยายตัวของเมืองและเริ่มเปลี่ยนวิถีการผลิต : เมื่อทางรถไฟตัดผ่านพ.ศ.๒๔๕๗ สภาพเศรษฐกิจเมืองลองก่อนเส้นทางรถไฟตัดผ่าน(ช่วงก่อน พ.ศ.๒๔๕๗) สภาพเศรษฐกิจเมืองลองเดิมอยู่ในระบบเศรษฐกิจแบบพอยังชีพ ผลิตเพื่อไว้อุปโภคบริโภคภายในครัวเรือน เมื่อเหลือจากนั้นจึงนำไปแลกเปลี่ยนกับผลผลิตที่ตนขาดแคลนหรือไม่สามารถผลิตเองได้ เพราะสภาพภูมิประเทศแอ่งลองเป็นป่าไม้และภูเขามีที่ราบในการเพาะปลูกเพียงประมาณ ๑๖๖,๗๒๖ ไร่ หรือประมาณ ๑๐.๒๓% ของพื้นที่ทั้งหมด ด้วยเหตุนี้จึงใช้วิธีเพาะปลูกพืชอื่นแทนข้าวหรือใช้วิธีทำข้าวไร่ โดยแต่ละชุมชนจะมีผลผลิตต่างกัน เช่น กลุ่มกะเหรี่ยงถนัดปลูกข้าวไร่จึงนำมาแลกกับชุมชนคนไต(คนเมือง)ที่ผลิตเครื่องปั้นดินเผาหรือเครื่องมือเหล็ก ฯลฯ

ประวัติศาสตร์เมืองลอง ตอนที่ ๒๔ ผลกระทบของการจัดการปกครอง : “กบฏเงี้ยว” การต่อต้าน “ฟื้นสยาม” ของเมืองลอง เมืองต้า พ.ศ.๒๔๔๕(ต่อ) การต่อต้านสยามครั้งนี้มีผู้เข้าร่วมทั้ง “เงี้ยว” (ไทใหญ่ ไทเขิน ไทลื้อ(ไทยอง) ไทเหนือ) ไท ยวน(คนเมือง) พม่า ขมุ ต่องสู้ กะเหรี่ยง ลาว รวมถึงพระสงฆ์สามเณร หรือแม้แต่คนสยามเองก็เข้าร่วมด้วย เช่น พระไชยสงคราม(นายจอน) ซึ่งได้เป็นราชบุตรเขยของเจ้าหลวงพิริยเทพวงศ์ ก็ได้เกณฑ์ข้าวทุกหลังคาเรือนให้เงี้ยวไว้เป็นเสบียง แต่ภายหลังด้วยการขาดความร่วมมือระหว่างหัวเมืองต่างๆ ของล้านนาอย่างจริงจังจึงกระทำการไม่สำเร็จ สยามจึงได้ทำการปราบปรามและลงโทษผู้ต่อต้านที่นครแพร่อันเป็นเมืองเกิดเหตุการณ์ชัดเจนกว่าเมืองนครประเทศราชอื่นอย่างรุนแรงดังนี้คือ

ประวัติศาสตร์เมืองลอง ตอนที่ ๒๓ ผลกระทบของการจัดการปกครอง : “กบฏเงี้ยว” การต่อต้าน “ฟื้นสยาม” ของเมืองลอง เมืองต้า พ.ศ.๒๔๔๕ ที่ผ่านมาเรื่องราว “กบฏเงี้ยว” ส่วนใหญ่มีการรับรู้รายละเอียดเฉพาะของเมืองแพร่ ทั้งที่เมืองลองเป็นจุดเริ่มต้น เป็นแหล่งเตรียมการ เป็นปมเงื่อนไขสำคัญของเรื่องราว และได้รับผลกระทบจากเหตุการณ์ครั้งนี้ไม่น้อยไปกว่าเมืองแพร่ ทำไมถึงเป็นเช่นนั้น มีเหตุผลสำคัญอะไรถึงต้องหลีกเลี่ยงจะกล่าวโทษ “กบฏ” ที่เมืองลอง ดังนั้นผู้เขียนจึงพยายามหาคำตอบโดยการวิเคราะห์เชื่อมโยงหลักฐานต่างๆ ตามมิติเวลาและบริบทของเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นในขณะนั้น ด้วยการสถาปนาโครงสร้างการปกครองรูปแบบใหม่ในพ.ศ.๒๔๔๒ เพื่อรวบอำนาจไว้แห่งเดียวที่กษัตริย์สยาม หรือที่เรียกว่าการปกครองระบอบ “สมบูรณาญาสิทธิราชย์” เนื่องจากสยามถูกบีบจากสถานการณ์การล่าอาณานิคมของชาวตะวันตก ไปพร้อมกับความต้องการปฏิรูปโครงสร้างการปกครองของสยามเองให้รัดกุมมากยิ่งขึ้น จึงส่งผลโดยตรงต่อการเบียดขับกลุ่มผู้ปกครองล้านนาที่เคยมีอิสระปกครองตนเองที่ถือว่าเป็นอีกประเทศหนึ่งเหมือนกับ “ล้านช้าง(ลาว)” “กัมพูชา” “มลายู” เพียงแต่อยู่ในฐานะ “เมืองประเทศราช” คือยอมรับอำนาจที่เหนือกว่าของสยามในระบบจารีตออกไป